KÜRTÇE'nin LEHÇELERİNDEKİ YAKINLIK...!!!

Dil insanlığın kendisini ifade etme aracıdır. bir çiçeğin yeşermesi ve etrafa güzel kokular yayması, bir bitkinin meyve vermesi gibi doğaldır ve doğal dengenin önemli bir öğesidir. Yani nasıl bitkiler yeşermediğinde, meyve vermediğinde ve çiçekler açmadığında yeryüzü çorak bir toprağa dönüşüp bütün diğer canlılar bir mahrumiyet içine düşecek ve yeryüzünün dengesi bozulup hayat durma noktasına gelecekse; aynen bunun gibi yeryüzünün herhangi bir yerindeki herhangi bir millet kendi dilini konuşmaktan men edildiğinde; gerek o milletin içinde, gerekse bu işe ön ayak olan ve buna seyirci kalan diğer toplumlarda kaos, kargaşa, dejenerasyon, anomi (sapma, kuralsızlık, düzensizlik) dengesizlikler kaçınılmaz olacaktır. Kim nasıl düşünürse düşünsün, kim nasıl yorumlarsa yorumlasın Kürtçe'nin bir dil olarak yasaklanmasıherkes için çözümsüzlük getirir. Kastettiğim şey Kürtlerin kendi aralarında Kürtçe'yi özgürce konuşmaları değildir. Bu zaten olması gerekmekle beraber Kürtçe'nin eğitim dili olarak kurumsal anlamda layık olduğu yeri olmasından, medyanın her biriminde olması gereken yerde olmasından bahsediyorum.Dün olduğu gibi bu gün dahi, Kürtçe serbestçe konuşulamadığı için, Kürtler arasındaki kaynaşma zorlaşıyor. Dimilî lehçesini konuşan bir Kürdün, Kurmanci lehçesini konuşan bir Kürdü anlamakta çektiği zorluğu bir tarafa bırakın; çoğu zaman aynı lehçeyi konuşan Kürtler bile birbirlerini anlamakta güçlük çekiyorlar. Mesela Dersim’deki Kürtler, Amed çevresinde Dimilî konuşan Kürtlerle anlaşamayabilmektedirler. Yine Hakkari çevresindeki Kürtlerin Kurmancî lehçesi, Amed'in veya Malatya'nın Kurmanci lehçesiyle uyuşmayabilmektedir. Kürtçe eğitimin olmayışı ve Kürtçe yayın yapan yayın organlarının yokluğu bütün bu uyuşmazlıkları, anlaşmazlıkları doğurmaktadır. Gerek aynı lehçeyi konuşan ama farklı yerleşim birimlerine bağlı Kürtler arasında, gerekse farklı lehçeleri (Dimilî, Kurmanci, Soranî) konuşan Kürtler arasındaki birbirlerini anlamama noktasındaki şartlanmışlık durumları, karşılıklı empatiyi zorlaştırmaktadır. Hem Dimilkîler, hem de Kurmanclar bu tür zorlanma durumlarında çareyi Türkçe konuşmakta bulurlar. Biraz yorulacakları, yoğunlaşacakları yerde işin kolayına kaçarlar. Türkçe nasılsa ortak dilleridir(!) Halbuki Kurmanci lehçesi ile Dimilî lehçesi arasında bir çok benzerlik ve ortak kelimeler vardır.Biz bu benzerliği kelime düzeyinde burada işlemeye çalışacağız: Bunun için ilk önce hem Kurmancî lehçesinde hem de Zazakî lehçesinde kullanılmakta olup yazılışları aynı olan kelimelerden tespit ettiklerimizden bir kısmına yer vereceğiz: KÜRTÇE TÜRKÇE KURMANCÎ DIMILÎ Çepik Çepik Alkış Simaq Simaq Sumak Mast Mast Yoğurt Heyf, tol(intiqam) Heyf İntikam/Yazık (Heyf ' Kelimesinin Türkçe de iki karşılığının olması garipsenebilir. Ama bu iki kavramın muhtevasına bakıldığında bu iki kelimeninde aynı anlama yakın olduğu anlaşılır. İntikam; tanım olarak kişinin gördüğü zararı karşılama, giderme çabasıdır. Yazık ise tanım olarak ' görülen zarar sonrasında bu zararın farkına varmanın acısını hissetmek’tir. Her iki durumda da görülen zararı giderme arzusu vardır.) KÜRTÇE TÜRKÇE KURMANCÎ DIMILÎ Dayê, Dê Dayê, May, Da Anne Germ Garm / Germ Sıcak Kes, şexs Kes, şexs Şahıs, Kimse Bin Bin, bi Alt Zor Zor Zor Henek Henek Şaka Bira Bira Kardeş Qet Qet Asla Zinar Zinar K aya, Kaya parçası Zuha Ziva Kuru Çiqas Çiqas Ne Kadar Çend Çend Kaç, Ne kadar Quzilqurt Quzilqurt Dört kanatlı bir böcek Lez Lez Çabuk Kurik, Gore Kurik, Puç(ik) Çorap Çok, Çok Diz Havil Havil Fayda Qirik Qirik Boğaz Yukarıdaki bazı örneklerde görüldüğü gibi bazı kelimelerin Kurmancî lehçesindeki karşılığa birden çok olabilmektedir. Dimilî olan bazı kelimelerde de bunu görmek mümkündür. Ancak Kurmanci lehçesinde bu daha yoğundur. Bu farklı karşılıkları bu nedenle eklemeyi uygun buldum. KÜRTÇE TÜRKÇE KURMANCÎ DIMILÎ Rik Rik Kîn Şerm, Fedî Şerm/e Utanç Şerpeze Şerpeze Perişan Xebat Xebat Çalışma Xezeb Xezeb Gazap Xort Xort Genç, Delikanlı Baş Baş İyi, Güzel Mêşin Mêşna, Mêşin Koyun Maşe, Pelgez, Maş, Gasık Maşe Maşa Goşt Goşt Et Sed Se Yüz(sayı) Şeş Şeş Altı(sayı) Bar Bar Yük Mar Mar Yılan Dar Dar Ağaç Zibil, Zivil Zibil Hayvan Gübresi Xem Xem Gam, Endişe,Tasa Bunlar Dimilî ve Kurmancî da kullanılan, telaffuzu ve yazılışı genellikle aynı olan kelimelerdir. Bu tür benzerlikler Kürtçedeki sözcük türlerinin tümünde görülebilir. Biz burada sadece isimleri ele aldık. Sıfatlardaki ve fiillerdeki benzerliklere bundan sonraki yazılarda değineceğiz. yukardaki yazıda Kürtçe'nin lehçelerindeki yakınlık üzerine örnek kelimeler vermiştik. Bu sayıda da buna devam edeceğiz. Her iki lehçede kullanılıp harfi harfine birbiriyle aynı olan kelimeleri yazacağız.KÜRTÇE TÜRKÇE KURMANCÎ DIMILÎ Çikûs Cimri Çikûd Çikos Çikod Pale Irgat Pale Çem Çem Nehir Lepik, Destgork Lepik Eldiven Dest Dest El Lep, Pence Lep, Penc Pençe Belaş Belaş Bedava Bes Bes Yeter Hêz Hêz Güç Qey Qey Niye (anlamında bir soru kipi) Û Û Ve Kürtçe'nin lehçelerinde soru kiplerinin yanı sıra bağlaçlarda da benzerlik vardır. Bazı yörelerde telaffuzda bu noktada farklılıklar görülebilir. Mesela 'Û' bağlacı bazı yörelerde 'ew' veya 'ow' diye telaffuz edilir. Ama normal haliyle bunun kullanımı 'Û' şeklindedir. Kelimelere kaldığımız yerden devam edelim. Mişmiş Mişmiş Kayısı Deşt Deşt Ova Hinar, Henar Hinar, Henar Nar Xiyar Xiyar Salatalık Îsot Îsot Biber Gul Gul Gül(bitkisi ve çiçeği) Rez Rez Bağ Tor Tor Ağ(balık tutmada kullanılır) Pir Pird, Pir, Köprü Têkilî Têkilî İlişki Qesab Qesab Kasap Silq Silq Pancar Sipî Sipî Beyaz Zingil Zingil Çan, zil, çıngırak Doşek Doşek Döşek Dik Dik Seki, divan, oturmak için sedir. Qol Qol Kesik, kopuk (Hayvanların kuyruğu koptuğunda söylenir Qot Qot Bir şeyin üstten kesilip çok az bir kıs mının bırakılması (Bitkiler için kullanılır.) Bîr Bîr Kuyu Burada kimi kelimelerin karşılığı ,özellikle Kurmancî lehçesinde, birden çok olabilmektedir. Bu Kürtçe'nin zengin bir dil olmasındandır. Bu tür etkenlerin anlaşılmayı zorlaştırıcı etkenler olarak değil, farklı gerçeklikleri dile getirme bunları ifade etme bazında ufku genişletici, ifade zenginliğini arttırıcı etkenler olarak görülmesi gerekir. Bir dil veya bir dilin lehçelerini öğrenmede kelime öğrenmek, bunları ezberlemek zor gelebilir. Fakat bunların kullanımı yoğunlaştığında o zorluk ta ortadan kalkar. 1920'li, 1930'lu yıllarda Kürtçe kelime başına beş kuruş ceza getirilmesi 1970'li yıllara kadar ki inkar ile bu zengin dilin unutturulma çalışmalarını düşündüğümüzde yok olma tehlikesiyle karşı karşıya getirilen Kürtçe'deki bu zenginlik bizi şaşırtmaktadır. Bu durum Kürt halkının kültür birikiminin yoğunluğundan ileri gelmektedir. Diğer taraftan Allah'a karşı gelip O'nun ayetlerini inkar edenlerin bu olumsuz çabalarındaki yenilgilerini göstermektedir. Bu isimleri bu şekilde sıraladıktan sonra şimdi benzer olan fiilleri sıralamak istiyoruz: Kurmancî lehçesinde fiillerin çekimi genelde 'in', 'în', 'din' gibi eklerin yanı sıra, 'kirin','bûn' yardımcı fiillerin kullanılmasıyla olmaktadır. Dimilî lehçesinde ise fiillerin çekimi genellikle 'iş', 'îş' ekleri ve 'kerdiş', bîyayîş' gibi yardımcı fiillerle olmaktadır. Her iki lehçede de yardımcı fiiller aynı olup geldikleri esas fiili de aynı anlama getirmektedir. Xeml Xeml Süs Xemilîn Xemilyayîş Süslenmek, Xemilandin Xemelnayîş Süslemek Qelîn Qelyayîş Kızarmak Qelandin Qilênayîş Kızartmak Biriqîn Bereqyayîş Parlamak Biriqandin Bereqnayîş Parlatmak Hezkirin Hezkerdiş Sevmek Ayrıca fiillerin ön ekleri de (ki bunlar Kürtçe'de tek başlarına bir anlam ifade etmezler) her iki lehçede uyumludur. Kurmancî'de 'ra', 'pê' gibi önekler Dimilî'de 'ra', 'ta' gibi öneklere karşılık gelir. 'Ketin' Kurmancî'de, 'Kewtiş' Dimilî'de düşmek anlamını verir. 'Xistin' Kurmancî'de, 'Fînayîş' Dimilî'de düşürmek anlamını verir. Bunlar ayrıca yardımcı fiil olarak kullanılırlar. Zikrettiğimiz fiiller aynı öneklerle kullanıldıklarında oluşturdukları yeni fiilde bile yine aynı anlamı vermektedirler. Daha birçok yardımcı fiil örneğinde yine aynı sonuç çıkar. Raxistin Rafînayîş Sermek Xewvekirin Hownakerdiş Söndürmek Pêketin Takewtiş Yanmak Pêxistin Tafînayîş Yakmak Bîranîn Vîrardiş Hatırlamak Bunları da belirttikten sonra harf farklılıkları bir veya birden fazla olan fiillere ve isimlere yer vermek istiyoruz: Pirs Pers/Pars Soru Pirskirin Perskerdiş Sormak Gerîn Gerayîş Gezmek Gerandin Gernayîş Gezdirmek Giran Giron Ağır Giranî Gironey Ağırlık Cot Cit Çift Cotkar Citêr Çiftçi Rijandin Rişnayîş Dökmek Frotin Rotiş Satmak Cî/ cih, Ca Yer Bîr Vîr Hafıza, bilinç Bîrkirin Vîrkerdiş Unutmak Bu fiilde 'b' yerine 'v' gelmiştir. Kurmancî'deki bir çok sözcükte bu durum söz konusudur. Bunlardan birkaç örnek verecek olursak: Ber ( ê ) Ver (Vêr ) Ön(ce) Baran Varan/ Varo Yağış Baz(dan) Vaz(dayîş) Koşmak Bîranîn Vîrardiş Hatırlamak ***********spas ji bo İsmail YILDIZ-Hamza AKSAL